विशेष वृत्त : शिक्षक दिन हा केवळ शिक्षकांचा सन्मान करण्याचा दिवस नाही, तर शिक्षकांच्या मार्गदर्शनाखाली शिक्षण, संस्कार, मूल्ये आणि ज्ञानसंपदेच्या परंपरेची आठवण देणारा उत्सव आहे. भारतीय संस्कृतीत गुरु केवळ शिक्षक नसून, जीवन मार्गदर्शक, मूल्य शिक्षक आणि संस्कृती संवर्धक म्हणून ओळखले जातात. प्राचीन काळापासून भारतात गुरुकुल परंपरा अस्तित्वात होती, जिथे विद्यार्थी निसर्गाशी संवाद साधत, गुरूंच्या मार्गदर्शनाखाली ज्ञान, कौशल्ये आणि संस्कार आत्मसात करत. गुरुकुल प्रणालीत विद्यार्थ्यांना केवळ पुस्तकी ज्ञान नव्हे, तर जीवनातील मूल्य, सामाजिक जबाबदारी, नैतिकता आणि कर्तव्यभाव देखील शिकवले जात. गुरू आणि शिष्य यांच्यातील नाते आत्मिक, बौद्धिक आणि नैतिक आधारावर बांधलेले असते, जे आजही शिक्षक-विद्यार्थी नात्याचे आदर्श रूप दर्शवते.
भारतीय ज्ञानसंपदेची परंपरा वेदव्यासापासून सुरू होते. वेदव्यास आणि वेदमहार्षींच्या अभ्यासामुळे वेद, उपनिषद, धर्मशास्त्र, न्यायशास्त्र, आयुर्वेद, वास्तुशास्त्र, गणित, खगोलशास्त्र यांसारख्या विविध शाखांचा अभ्यास जीवनाशी जोडलेला होता. शिष्यांना ज्ञान फक्त प्राप्त करायचे नव्हते, तर ते आत्मसात करून समाजाच्या कल्याणासाठी उपयोगी करायचे होते. गुरुकुलातील हे शिक्षण व्यक्तिमत्त्व घडवणारे आणि समाजसुधारणेत योगदान देणारे होते. या पारंपरिक ज्ञानसंपदेचा आजच्या आधुनिक शैक्षणिक प्रणालीत समावेश करणे आवश्यक आहे, जेणेकरून विद्यार्थ्यांना त्यांच्या सांस्कृतिक मुळाशी जोडता येईल.
आधुनिक काळात शिक्षकांची भूमिका केवळ अभ्यासक्रम शिकवण्यापुरती मर्यादित राहिली नाही. शिक्षक आता विद्यार्थ्यांना जीवन कौशल्ये, तंत्रज्ञान, उद्योजकता, संशोधन आणि नैतिक मूल्ये शिकवणारे मार्गदर्शक बनले आहेत. शिक्षक दिनाच्या निमित्ताने आपण या महत्त्वपूर्ण भूमिकेची आठवण घेतो आणि शिक्षकांच्या अथक प्रयत्नांचे कौतुक करतो. शिक्षक विद्यार्थ्यांच्या व्यक्तिमत्त्वात आत्मविश्वास, समर्पण, सामाजिक जबाबदारी आणि संस्कृतीची जाणीव निर्माण करतात.
भारतीय गुरुकुल प्रणालीत विद्यार्थ्यांना शारीरिक, मानसिक आणि आध्यात्मिक विकासाला प्राधान्य दिले जात असे. विद्यार्थी केवळ ज्ञान शिकत नसत, तर जीवनाचे नियम, सामाजिक संस्कार आणि नैतिक मूल्ये आत्मसात करत. वेदव्यास, वेदमहार्षी आणि ऋषींच्या मार्गदर्शनाखाली त्यांनी आयुर्वेद, गणित, खगोलशास्त्र, नाट्यशास्त्र, संगीत अशा शाखांमध्ये प्रावीण्य मिळवले. या ज्ञानसंपदेचा अभ्यास आजही विद्यार्थ्यांच्या सर्वांगीण विकासासाठी प्रेरणादायी ठरतो.
राष्ट्रीय शिक्षण धोरण २०२० (NEP 2020) हा भारतीय शिक्षण व्यवस्थेत एक महत्त्वाचा टप्पा आहे. NEP 2020 विद्यार्थ्यांना बहुविषयक शिक्षण, कौशल्याधारित शिक्षण, मूल्याधिष्ठित शिक्षण, संशोधनाभिमुख शिक्षण आणि भारतीय ज्ञानसंपदेचा समावेश यांचे संतुलन साधण्याचा प्रयत्न करते. या धोरणानुसार विद्यार्थ्यांना लवचिकतेसह शिक्षण घेण्याची संधी दिली गेली आहे. Multiple Entry–Exit सिस्टीम, Academic Bank of Credits, बहुविषयक अभ्यासक्रम, डिजिटल शिक्षण, उद्योग-शैक्षणिक सहकार्य अशा अनेक नवकल्पनांचा समावेश धोरणात केला गेला आहे. यामुळे विद्यार्थ्यांना केवळ पुस्तकी ज्ञान नव्हे, तर व्यावहारिक अनुभव, संशोधन, तंत्रज्ञान आणि उद्योजकतेचे शिक्षणही मिळते.
NEP 2020 अंतर्गत बास्केट्स प्रणाली विद्यार्थ्यांना अभ्यासक्रम निवडण्याची लवचिकता देते. बास्केट्समध्ये डिजिटल व डेटा साक्षरता, उद्योजकता व नाविन्य, सांस्कृतिक वारसा व क्रिएटिव्ह आर्ट्स, पर्यावरण व शाश्वतता, सामाजिक उद्यमता, आयटी-आयओटी-एआय, आरोग्य, योग व क्रीडा यांसारख्या विविध क्षेत्रांचा समावेश आहे. विद्यार्थ्यांना एका बास्केटमध्ये कमीत कमी चार कोर्स पूर्ण करणे आवश्यक आहे, ज्यामुळे त्यांना त्याच्या आवडीनुसार शिक्षण घेता येते. Academic Bank of Credits सिस्टीम विद्यार्थ्यांच्या क्रेडिटसाठी पोर्टेबिलिटी प्रदान करते, तर Multiple Entry–Exit सिस्टीम विद्यार्थ्यांना आयुष्याच्या विविध टप्प्यांवर शिक्षण पूर्ण करण्याची मुभा देते.
शिक्षकांचे योगदान केवळ शाळा-कॉलेजपुरते मर्यादित नाही. उच्च शिक्षणात शिक्षक विद्यार्थ्यांना संशोधनासाठी मार्गदर्शन करतात, तंत्रज्ञानाची माहिती देतात, उद्योग-शैक्षणिक सहकार्य साधतात आणि व्यावसायिक कौशल्ये विकसित करतात. विद्यार्थ्यांना प्रकल्प, इंटर्नशिप, स्टार्टअप्स, इनोव्हेशन लॅब्स यामध्ये सहभागी करून घेऊन शिक्षक त्यांना व्यावहारिक अनुभव देतात. तांत्रिक आणि व्यावसायिक शिक्षणात शिक्षकांची भूमिका अत्यंत महत्त्वाची आहे कारण तेच विद्यार्थ्यांना उद्योगमान्य कौशल्ये शिकवतात आणि उद्योजकतेच्या मार्गावर नेतात.
विद्यापीठ आणि कुलगुरूंची भूमिका आधुनिक शिक्षण व्यवस्थेत अत्यंत महत्त्वाची आहे. विद्यापीठ अधिनियम, अकादमिक कौन्सिल, स्टडी बोर्ड्स, IQAC अशा माध्यमातून शिक्षणाच्या गुणवत्तेवर लक्ष ठेवले जाते. कुलगुरू आणि विभागप्रमुख विद्यापीठाच्या धोरणात्मक योजनांचे रचनात्मक नेतृत्व करतात. विद्यार्थी-केंद्रित सेवा, Mentor–Mentee प्रणाली, सांस्कृतिक आणि क्रीडा परिसंस्था, उद्योजकता कोश अशा माध्यमातून विद्यार्थ्यांचा सर्वांगीण विकास साधला जातो. गुरुकुलाच्या परंपरेतील जीवनशैलीचे आधुनिक रूप विद्यापीठाच्या संरचनेत दिसते, जिथे विद्यार्थी केवळ ज्ञान घेत नाहीत, तर मूल्ये, संस्कृती आणि सामाजिक जबाबदारीही आत्मसात करतात.
भारतीय ज्ञानसंपदेचा अभ्यास विद्यार्थ्यांच्या चिंतनशक्ती, संशोधन क्षमतांमध्ये वृद्धी करतो. योग, आयुर्वेद, वास्तुशास्त्र, संगीत, नाट्य, साहित्य यांचा समावेश विद्यार्थ्यांच्या सर्वांगीण विकासाला चालना देतो. विद्यार्थ्यांना त्यांच्या सांस्कृतिक वर्तमनाशी जोडण्याची संधी मिळते, ज्यामुळे त्यांचा आत्मविश्वास वाढतो आणि ते सामाजिक व सांस्कृतिक दृष्ट्या सजग नागरिक बनतात.
शिक्षक दिनाच्या निमित्ताने आपण शिक्षकांचे योगदान केवळ शैक्षणिक दृष्ट्या नव्हे, तर सामाजिक, सांस्कृतिक आणि नैतिक दृष्ट्या देखील पाहतो. शिक्षक हेच त्या बदलाचे केंद्र आहेत जे आधुनिक आणि पारंपरिक शिक्षण यांचा संगम साधतात. डिजिटल साधने, वैविध्यपूर्ण वर्गरचना, संशोधनाधारित अध्यापन, उद्योग-इंटर्नशिप आणि प्रकल्प-आधारित शिक्षण हे सर्व शिक्षकांच्या मार्गदर्शनाखाली प्रभावी ठरतात. शिक्षकांच्या अथक प्रयत्नांमुळे विद्यार्थी केवळ पुस्तकी ज्ञान नव्हे, तर जीवन कौशल्ये, संस्कार, नैतिकता आणि सामाजिक जबाबदारी आत्मसात करतात.
शिक्षक दिन हा दिवस केवळ सन्मानाचा दिवस नसून, शिक्षणाच्या परंपरेचा, भारतीय ज्ञानसंपदेचा, मूल्यव्यवस्थेचा आणि आधुनिक तंत्रज्ञानाच्या संगमाचा उत्सव आहे. गुरुकुलापासून NEP 2020 आणि आधुनिक विद्यापीठ काळापर्यंत शिक्षक हेच शिक्षण प्रक्रियेचे केंद्र आहेत. शिक्षकांच्या मार्गदर्शनाखाली विद्यार्थी जीवनात यशस्वी होतात, समाज आणि संस्कृतीच्या संवर्धनासाठी योगदान देतात आणि राष्ट्रनिर्मितीत सहायक ठरतात.
शिक्षकांचे योगदान केवळ शिक्षणपुरते मर्यादित नाही, तर समाजाच्या नैतिक, सांस्कृतिक आणि बौद्धिक विकासासाठी अत्यंत महत्वाचे आहे. शिक्षक दिनाच्या निमित्ताने आपण हे लक्षात घेतो की शिक्षक हेच ज्ञानसंपदा, मूल्यव्यवस्था, संस्कृती संवर्धन आणि आधुनिक तंत्रज्ञान यांच्या संगमाचे मूळ आहेत.
लेखन :
प्रा. श्रीकांत धारूरकर, सहाय्यक प्राध्यापक, अजींक्य डी. वाय. पाटील विद्यापीठ, पुणे सहप्रमुख, प्रकाशन गतिविधी भारतीय शिक्षण मंडळ, पुणे महानगर कार्यकारी, पुणे
About the Author
